Józef Poniatowski zapisał się na wielu ważnych kartach historii Polski i Europy. Do odegrania istotnych ról politycznych zobligowało go poniekąd nazwisko i koligacje rodzinne, jednak nie dokonałby chwalebnych czynów, gdyby brakowało mu potrzebnych talentów i osobistej motywacji, by działać na rzecz ojczyzny, która za jego życia znajdowała się w bardzo trudnej sytuacji. Książę Poniatowski, bratanek króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, mógł wieść wygodne życie kosmopolity, tym bardziej że wychowywano go z dala od ziem polskich. Jego ojciec służył w wojsku austriackim, zaś matka była damą dworu cesarzowej austriackiej, Marii Teresy. Prawdopodobnie to zżycie z koronowanym stryjem sprawiło, że młody książę postanowił związać swoje losy z walczącą o polityczny byt, polską ojczyzną. Drogę służenia sprawie narodowej objął na wzór własnego ojca, to znaczy rozpoczął karierę wojskową. Jej początki upłynęły mu w wojsku austriackim, gdzie osiągnął stopień pułkownika i miano adiutanta samego cesarza Józefa II. Czasy obrad polskiego Sejmu Wielkiego to jednak okres przełomowy, w którym Józef Poniatowski rozpoczął służbę w wojsku polskim.

Służba narodowi

Mówiąc o patriotycznej służbie księcia Józefa Poniatowskiego, skupionej na dbaniu o polityczne interesy polskie, wypada rozpocząć od przypomnienia, że książę stał na czele pułku ułanów, którzy strzegli obradujących posłów Sejmu Wielkiego, zwłaszcza w czasie zatwierdzania uchwalonej 3 maja 1791 roku ustawy zasadniczej. Następujące później wypadki, czyli wojna podjęta z Rosją w obronie konstytucji, wypadki wojen napoleońskich, przyniosły księciu wiele ważnych ról do odegrania. Choć przystąpienie króla do Targowiczan skłoniło księcia do opuszczenia polskich ziem, powrócił tam dwa lata później, gdy Tadeusz Kościuszko rozpoczynał insurekcję. Po jej klęsce ponownie wyjechał, zdecydowanie odmawiając propozycjom dotyczącym wstąpienia do wojska rosyjskiego. Kolejne przebudzenie nadziei patriotycznych wiązało się dla niego, podobnie jak dla reszty Polaków, z wyzwaniami wojennymi, jakie rzucał cesarz Napoleon reszcie Europy, w tym zaborcom Polski. Książę Poniatowski wrócił do czynnego udziału w polskim życiu politycznym, stając na czele armii Księstwa Warszawskiego oraz przyjmując stanowisko ministra wojny, a także biorąc udział w wojnach, które miały przybliżyć Polskę do odzyskania upragnionej suwerenności. Poniatowski znacząco przyczynił się do powiększenia obszaru Księstwa Warszawskiego, między innymi o Kraków z okolicami i wschodnie ziemie polskie, sięgające po Lwów – był to efekt prowadzonej przez niego wojny z Austrią, bardzo chwalebnej dla strony polskiej i jej dowódcy. Później towarzyszył Napoleonowi podczas wyprawy na Moskwę, brał udział w ważnych bitwach także w zachodniej Europie. Jego ostatnią okazała się potyczka pod Lipskiem, gdzie dosięgła go śmierć godna zasłużonego wojskowego.

Obejmowaniu kolejnych stanowisk i pełnieniu rozlicznych obowiązków towarzyszyła także prosta praca, polegająca na ćwiczeniu wojsk, udoskonalanie umiejętności także prostych żołnierzy. To zwłaszcza dzięki księciu Poniatowskiemu kolejne siły zbrojne Polaków mogły stawiać się na polach bitew jako godni przeciwnicy swoich potężnych wrogów. Sam książę zdobył wiele zaszczytnych odznaczeń, świadczących najlepiej o uznaniu dla jego wojskowych talentów i patriotycznej motywacji do działania. Został uhonorowany najwyższym polskim odznaczeniem wojskowym, Krzyżem Virtuti Militari, a współpraca z Napoleonem przyniosła mu zaszczytne miano marszałka Francji, czego nie dostąpił w tym kraju poza nim żaden inny cudzoziemiec.

Pamięć potomnych

Książę Józef Poniatowski doczekał się wielu przejawów pamięci ze strony wdzięcznych rodaków, a upamiętniające go monumenty i różnego rodzaju formy składania mu hołdu przyczyniają się do uświadamiania kolejnym pokoleniom, jak ważną postacią był książę. Najważniejszym, najlepiej rozpoznawalnym przez Polaków pomnikiem księcia Józefa Poniatowskiego jest jego pomnik konny, umiejscowiony w Warszawie na dziedzińcu Pałacu Prezydenckiego. Monument ten, wzorowany na klasycznym, kapitolińskim wizerunku cesarza rzymskiego Marka Aureliusza, wykonany został w 1817 roku przez Duńczyka, Bertela Thorvaldsena. Pomnik, który można w stolicy podziwiać obecnie, jest jednak odlewem oryginalnego pomnika, który wielokrotnie zmieniał miejsce pobytu z uwagi na zmiany polityczne, zachodzące w Polsce. Mówiąc o rozlicznych symbolicznych hołdów złożonych księciu Poniatowskiemu poprzez sztukę, warto wspomnieć o tym, że właśnie osobie księcia poświęcona była cała dolna kondygnacja puławskiej Świątyni Sybilli, czyli pierwszego polskiego muzeum, gromadzącego pamiątki po zasłużonych patriotach. Głównym tutejszym eksponatem był marmurowy obelisk opatrzony uroczystą dedykacją, na którym złożona była szabla Poniatowskiego, a także zwieńczony brązowym orłem z czasów Księstwa Warszawskiego. Fakt, że osobie księcia poświęcono szczególnie wiele miejsca w puławskiej świątyni pamięci, świadczy bardzo dobitnie także o opinii, jaką Poniatowski miał wśród sobie współczesnych, zatroskanych o losy narodu i państwa.